(Dowamy)

Kutuzyň soltanlyk tagtyna çenli ömür ýoly çarkandakly bolupdyr. Ýaşlygynda mongollara ýesir düşüp, şamly bir täjire satylýar. Ilkibaşda Müsüriň öňki soltany Mälik Sa­ly­hyň mem­lu­gy — es­ge­ri bol­ýar. «Memluk» sözi araplaryň «meleke» (eýeçilik etmek, satyn almak) işliginden bolup, türkmen diline terjime edilende «hojaýynynyň ygtyýarynda bolan ýesir» diýmegi aňladýar. Ol «gulam» sözi bilen hem manydaşdyr. Emma bu sözleriň ikisi-de hiç bir hukugy bolmadyk, hojaýynyna garaşly gullar manysyny bermändir. Memluklar söweşlerde ýesir düşen ýa-da täjirlerden satyn alnan gul bolan akýagyz ynsanlar (tapa­wut­lan­dyr­ma bi­ziň­ki — J.G.) bo­lup, ola­ryň hökümdaryň we emirleriň goşun birliklerinde gulluk eden, şahsy, durmuşy we hukuk derejesi erkin bolan esgerlerdir. Kutuz memluk ojaklarynda Gurhany, arap dilini, yslam hukugyny, harby sungaty birkemsiz öwrenipdir.

Kutuz Turan şanyň soltanlygy döwründe ýurtdaky abraýly üç emiriň biri bolupdyr. Da­ýy­sy Je­la­led­di­niň mon­gol­lar­dan öjü­ni aljakdygyna kasam edipdir. Daýy toparyny kö­me­ge ça­gy­ryp­dyr. Je­la­led­di­niň emir­le­ri­niň biri Nasyreddin Muhammet Gaýmury oňa kömege gelipdir. Bu maglumatlaryň özi Müsürdäki Memluk döwletini guranlaryň horezmşalaryň mirasdüşerleridigini tassyklaýan subutnamadyr.

Kutuz hem, memluk türkmenleriniň döwleti­ni esas­lan­dy­ry­jy Aý­beg ýa­ly, mem­luk­lyk­dan soltan derejesine ýeten batyr esgerleriň biridir. Ol tag­ta geç­ýän­çä Aý­be­ge gul­luk edip­dir. Kutuz Aý­beg sol­tan bol­ýan­ça hem iki sol­ta­nyň goşunynda gulluk edip, meşhurlyk gazanýar. Aý­beg tag­ta geç­me­li bo­lan­da, emir Ku­tuz Aý­beg Türk­me­ni gol­dap, tag­ta da­wa­gär beýleki emirleri aradan aýrypdyr. Wepalydygy üçin Aý­beg Ku­tu­zy hor­mat­lap­dyr, de­re­je­läpdir. Aý­beg sol­tan bo­lan­da, Ku­tuz onuň ýa­kyn maslahatçysy, geňeşdary bolupdyr. 1252-nji ýyl­da Aý­beg ony Mü­sü­riň na­ýyb’us-sol­ta­n — soltanyň oruntutary wezipesine göteripdir.

Şu ýerde bir zady aýratyn nygtamak gerek. Memluklar soltanlygyň nesilden-nesle miras geçmek dessuryny ýöretmändirler. Soltan ýogalan mahalynda memluk serkerdeleri ýygnanyşyp, ýogalan soltanyň ogluny ýa-da ol soltanlyga ukypsyz bolsa, memluk serkerdeleriniň iň güýçlüsini orta çykaryp, ony soltan saýlapdyrlar. Kutuz, ana, şol ikinji ýol bilen, ýagny serkerdelik ukyby bilen soltanlyga gelipdir. Çünki şol wagt Müsüre mongol çozuşynyň öňüni alyp biljek soltan gerekdi. Saýlawda «Bu işi diňe sen başararsyň!» diýip, biragyzdan gykuwlaşan memluklaryň goldawyny alan Kutuz şeýdip Müsüre soltan bolupdy.

Kutuz gysga wagtlyk hökümdar bolan döwründe ýurdy mongol-tatar basybalyjylaryndan goramagyň ajaýyp nusgasyny görkezipdir. Güýçlerini toplap, Kairden çykyp, olaryň garşysyna ugrapdyr. Esgerleriniň arasynda mongollaryň ýeňilmezek güýçdügi baradaky myş-myşlara ynanýanlaryň köpdügini aňan Kutuz olaryň öňünde söz sözläp, şeýle diýipdir: «Eý, musulman emirleri! Ençeme ýyllap beýtul-malyň çöregini iýýärsiňiz. Emma söweşmek islemeýärsiňiz. Söweşmek isleýänler meniň yzyma düşsün, islemeýänler öýüňize do­la­nyň. Al­la hem­mä­mi­zi gö­rüp du­ran­dyr. Musulmanlaryň webaly (günäsi) yzda galanlaryň boýnunadyr». Onuň bu sözi memluklary mongollara garşy göreşmäge ruhlandyrypdyr.

Kutuz ökde serkerdedi, syýasatçydy, diplomatdy. Ol haçparazlar bilen çaknyşyp, iki oduň ara­syn­da gal­maz­lyk üçin ola­ryň Ak­kadaky häkimine ilçi ýollap, mongollar bilen söweşmek üçin olaryň gözegçiligindäki ýerlerden geçip gitmäge rugsat sorapdyr. Haçparazlaryň üstünden sag-aman geçen Kutuz goşunynyň esasy bölegini jeňňellerde gizläp, Beýbarsyň ýolbaşçylygyndaky kiçiräk topary mongollaryň garşysyna iberipdir.

1260-njy ýy­lyň 3-nji sent­ýab­ryn­da Aýn-i Jalut (Şol döw­rüň ynan­jy­na gö­rä, Ja­lut hez­re­ti Da­wu­dyň esa­sy duş­ma­ny Ja­lu­dy öl­dü­ren ýe­ridir) diýen ýerde bolan esasy söweşde Kitbuganyň serkerdeliginde ölerini-galaryny bilmän söweşseler-de, mongollar ýeňlipdirler. Taryhy äh­mi­ýe­ti örän uly bo­lan Aýn-i Ja­lut sö­we­şi diňe bir Müsüri däl, eýsem, Siriýany hem mongol zulumyndan halas etdi. Haçparazlaryň bitaraplyk saklamagynyň, Hulagunyň esasy güýçleri bilen Mongoliýa gitmeginiň bu söweşde memluklaryň bähbidine bolandygyny unutmaly däldi­ris. Bu sö­weş Je­la­led­di­niň ýeň­şin­den soň­ra mongollaryň üstünden musulmanlaryň gazanan ikinji uly ýeňşidir. Bu söweşde gazanan ajaýyp ýeň­şi bi­len Ku­tuz da­ýy­sy Je­la­led­di­niň ary­ny ýerine salypdy. Kutuz bu söweşde mongollary ýeňmek üçin gala gabanyp, olardan goranmak usulynyň däl-de, açyk meýdanda ýüzbe-ýüz hüjüm etmek tärini ulanýar.

Aýn-i Ja­lut sö­we­şi­niň ne­ti­je­sin­de «Mu­zaffar» («Ýeňiji») lakamly Kutuz Müsür bilen Siriýany gaýtadan täze bir türkmen nesilşa­ly­gy­na bir­leş­dir­di. Aýn-i Ja­lut Eý­ýu­by­lar döwletiniň güneşiniň batandygyny, Memluklar döwletiniň bolsa ýyldyzynyň parlap başlandygyny görkezdi. Bu söweşden soň Kutuz Ýewfrata çenli ýerleri öz içine alýan Siriýanyň we Müsüriň hojaýynyna öwrülipdir. Memluk türkmenleriniň mongollardan Müsüri batyrgaý gorandyklary sebäpli bu ýurda basybalyjylar girip bilmändirler.

Kutuz Beýbarsa mongollara garşy söweş ýeňişli tamamlansa, Halabyň naýyplygyny bermegi wada edipdir. Emma Kutuzyň sözünde durmandygy sebäpli Beýbarsyň ondan göwni galypdyr. Ibn Taňryberdi «Eger Kutuz biraz paýhasly çemeleşen bolsa, Beýbarsa Halabyň naýyplygyny bererdi we ony Müsürde özüne ra­kyp tu­tun­maz­dy» di­ýip ýa­zyp­dyr. Ab­raý­ly mem­luk ser­ker­de­le­ri­niň bi­ri Ak­ta­ýyň ölü­minde Kutuzyň hem eliniň bardygyny unutmadyk Beýbars ondan ar almagy ýüregine düwüpdir. Ol awa çykan pursadynda Kutuzyň ja­ny­na kast edip­dir. (1260 ý. 22-nji okt­ýab­ry).

Meşhur akyldar, taryhçy, hukukçy alym şeýh Yzz ibn Ab­dyl­sa­lam Ku­tu­zyň ölü­mine gynanyp, agy-öleň şygyrlaryny ýazypdyr. «Haýp, juwan ýaşynda gitdi. Eger-de ýene az salym ýaşan bolsa, Yslamyýeti has gujurly we juwan çagyna dikeltjekdi» diýip ýazýar. «Omar ibn Ab­dy­le­ziz­den soň­ra hal­ka adyl we gowy garamakda Kutuza taý gelip biljek hiç kim ýokdur» diýip belleýär.

Mongollary derbi-dagyn edip, olaryň gözüniň oduny alyp bilen iki sany serkerde bar. Ola­ryň bi­ri Ho­rezm­şa sol­tan Je­la­led­din, beý­le­ki­si sol­tan Seý­fed­din Ku­tuz — da­ýy we ýegen. Daýysynyň aryny ýerine salan gerçek Kutuz 40 ýa­şy­na ga­dam go­ýan ma­ha­ly aýratyn bitiren hyzmatlary bilen taryhyň hakydasyna adyny ýazyp, ýagty jahan bilen hoşlaşdy.

(Dowamy bar)

Jumamyrat Gurbangeldiýew,

Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň Halkara gatnaşyklary instituty.